سابقه فرش بافی در ایران به هزاران سال پیش برمی‌گردد. قدیمی‌ترین فرش‌های دستباف ایرانی که تاکنون کشف شده‌اند، مربوط به قرن ششم قبل از میلاد است. این فرش‌ها در مناطق مختلف ایران، از جمله کاشان، اصفهان، تبریز و خراسان بافته شده‌اند.
فرش‌های ایرانی به دلیل کیفیت، زیبایی و طرح‌های منحصربه‌فرد خود در سراسر جهان شناخته شده‌اند. این فرش‌ها در موزه‌های معتبر دنیا نگهداری می‌شوند و به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایرانی شناخته می‌شوند.

مهارت‌ها و ویژگی‌های لازم برای یادگیری قالیبافی

برای موفقیت در شغل فرش بافی فرد باید مهارت‌ها و ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

1. توانایی کار با دست: یکی از مهم‌ترین مهارت‌های لازم برای فرش بافی، توانایی کار با دست است. بافنده باید بتواند با دست‌های خود نخ‌ها را به هم گره بزند و نقش‌های مورد نظر را ایجاد کند.
2. دقت و ظرافت: فرش بافی هنری دقیق و ظریف است. بافنده باید دقت و ظرافت بالایی داشته باشد تا بتواند یک فرش زیبا و باکیفیت تولید کند.
3. صبر و پشتکار: بافت یک فرش دستباف، زمان‌بر و نیازمند صبر و پشتکار است. بافنده باید بتواند مدت زمان طولانی را صرف بافت فرش کند.
4. علاقه و ذوق هنری: علاقه و ذوق هنری از جمله مهم‌ترین عوامل موفقیت در شغل فرش بافی است. بافنده باید به هنر فرش بافی علاقه داشته باشد و ذوق هنری بالایی داشته باشد تا بتواند فرش‌های زیبا و با ارزش تولید کند.

مراحل بافت فرش دستباف

فرش دستباف ایرانی از تار و پود ساخته شده است. تار از نخ‌های محکمی تشکیل شده است که به عنوان اسکلت فرش عمل می‌کند. پود از نخ‌های نرم‌تری تشکیل شده است که نقش و طرح فرش را ایجاد می‌کند. بافت فرش دستباف یک فرآیند زمان‌بر و ظریف است که نیازمند مهارت و تجربه خاصی است. قالیبافان با استفاده از ابزار و وسایل مخصوص، تار و پود فرش را به هم می‌بافند و طرح و نقش مورد نظر را ایجاد می‌کنند.

مراحل بافت فرش دستباف را می‌توان به صورت کلی به پنج مرحله تقسیم کرد:

1. تهیه مواد اولیه: اولین مرحله در بافت فرش دستباف، تهیه مواد اولیه است. مواد اولیه مورد نیاز برای بافت فرش دستباف شامل موارد زیر می‌شود:
   1. نخ تار: نخ تار از نخ‌های محکمی تشکیل شده است که معمولاً از پشم یا ابریشم ساخته می‌شود.
   2. نخ پود: نخ پود از نخ‌های نرم‌تری تشکیل شده است که معمولاً از پشم، ابریشم یا ترکیبی از این دو ماده ساخته می‌شود.
   3. رنگ: رنگ‌های مورد استفاده برای رنگرزی نخ‌های تار و پود از رنگ‌های طبیعی یا مصنوعی تهیه می‌شود.
2. تهیه نقشه: نقشه طرح و نقش فرش است که بر روی کاغذ شطرنجی کشیده می‌شود. قالیبافان با استفاده از نقشه، طرح و نقش فرش را بر روی دار قالی پیاده می‌کنند.
3. چله‌کشی: چله کشی فرآیندی است که طی آن نخ‌های تار بر روی دار قالی کشیده می‌شود. چله‌کشی باید به دقت انجام شود تا فرش بافته شده، صاف و یکدست باشد.
4.  بافت فرش: بافت فرش مرحله اصلی و زمان‌بر در تولید فرش دستباف است. در این مرحله، قالیباف با استفاده از ابزار و وسایل مخصوص، نخ‌های پود را از بین نخ‌های تار رد می‌کند و طرح و نقش فرش را ایجاد می‌کند.
5. پرداخت فرش: پرداخت فرش فرآیندی است که طی آن فرش بافته شده، آماده استفاده می‌شود. در این مرحله، پرزهای فرش قیچی می‌شود و قسمت‌های اضافی آن از بین می‌رود.

نوع دیگری از مرحله بندی بافت فرش را در ادامه ذکر میکنیم:

خرید و تهیه مواد اولیه

در اولین مرحاه لازم است نخ تار و پود را تهیه کنیم. جنس نخ تار و پود معمولا از پنبه و ابریشم و پشم میباشد. همچنین باید خامه فرش نیز تهیه شود. از دیگر مواردی که باید خریداری کنیم رنگ است.

برپایی دار قالی و چله کشی

مرحله دوم برای شروع قالی بافی ساخت یا برپایی دار قالی میباشد. در این مرحله نیز 2 نوع چله کشی داریم که به ترکی و فارسی معروف هستند. به نخ هایی که در روی دار وصل میشوند چله میگویند که چله کشی خود یک تخصص است.

تهیه نقشه و نقشه خوانی

مرحله بعدی برای شروع قالی بافی تهیه نقشه فرش و آموزش خواند نقشه برای فرش بافی است. نقشه فرش به صورت شطرنجی با ابعاد یک در یک سانتی متر میباشد. نقشه را معمولا بر به صورتی میگذارند که از روی شانه مشخص باشد. و گاهی از بافندگان نیز یک نقشه خوان در کنار خود دارند.

کوجی بندی

مرحله بعدی برای قالیبافی کوجی بندی است. کوجی بندی مخصوص بافت به روش فارسی میباشد. کوج روی دار قالی وصل میشود و برای تنظیم چله و کوبیدن پود استفاده میشود.

زنجیربافی

زنجیر بافی سبب افزایش استحکام قالی محکم شدن تار و پود میشود.

گلیم بافی

مرحله بعدی گلیم بافی است که باعث میشود فرش از هم نپاشد. در واقع در ابتدا و انتهای فرش صورت میگیرد که جلوی ریزش فرش را بگیرد. گلیم بافی در ابتدا و انتهای فرش قبل از زدن گره با پود کلفت و نازک انجام می شود.

گره

از دیگر مراحل فرشبافی گره زدن میباشد. گره به 2 روش فارسی نامتقارن و ترکی متقارن انجام میشود. گره فارسی استحکام کمتری نسبت به گره ترکی دارد.

بافت فرش

پس از اینکه گره ها در جای خود ایجاد شد، بافت فرش میشود. در این مرحله پس از بافتن یک رج کامل پود کلفت باید تار بافته شود. این مراحل تا انتهای بافت قالی ادامه پیدا میکند.

ابزار قالیبافی کدامند؟

دفه یا دفتین چیست؟

از دفه یا دفتین برای پیاده کردن نقشه فرش بر روی دار قالی استفاده می شود. دفه ابزاری چوبی است که دارای دسته‌ای بلند و یک سطح صاف است. سطح صاف دفه معمولاً با نخ‌های رنگی یا سریش پوشیده می‌شود. قالیباف با استفاده از دفه، نقشه فرش را بر روی دار قالی پیاده می‌کند. برای این کار، قالیباف دفه را به سمت جلو و عقب حرکت می‌دهد و نخ‌های رنگی یا سریش را بر روی دار قالی می‌کشد.

کاردک چیست؟

کاردک یکی از ابزار و وسایل قالیبافی است که برای بریدن سر خامه‌های اضافی فرش پس از گره زدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. کاردک ابزاری فلزی است که دارای دسته‌ای چوبی یا فلزی است. تیغه کاردک معمولاً صاف یا دندانه‌دار است.

قیچی قالیبافی چیست؟

قیچی یکی از مهم‌ترین ابزار و وسایل قالیبافی است که برای قیچی کردن پرزهای فرش پس از بافت مورد استفاده قرار می‌گیرد. قیچی ابزاری فلزی است که دارای دو تیغه است. تیغه‌های قیچی معمولاً از جنس فولاد ساخته می‌شوند.

شانه فرش یا دارق چیست؟

شانه فرش یا دارق یکی از ابزار و وسایل مهم قالیبافی است که برای کوبیدن پود در بین نخ‌های تار و ایجاد طرح و نقش فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد. شانه فرش ابزاری چوبی یا فلزی است که دارای دسته‌ای بلند و دندانه‌هایی در سطح خود است. دندانه‌های شانه معمولاً از جنس فلز ساخته می‌شوند.
یکی از مشکلات رایج در بافت فرش، پایین و بالا زدگی بافت است. این مشکل زمانی رخ می‌دهد که قالیباف در بافت فرش، پود را به طور یکنواخت در بین نخ‌های تار قرار ندهد.

پایین زدگی بافت زمانی رخ می‌دهد که قالیباف پود را بیش از حد سفت بکشد. در این حالت، پود به نخ‌های تار فشار وارد می‌کند و باعث می‌شود که نخ‌های تار به سمت پایین کشیده شوند.

بالا زدگی بافت زمانی رخ می‌دهد که قالیباف پود را بیش از حد شل بکشد. در این حالت، پود به نخ‌های تار فشار وارد نمی‌کند و باعث می‌شود که نخ‌های تار به سمت بالا کشیده شوند.

نکاتی برای جلوگیری از پایین زدگی بافت فرش

• دفتین را محکم نکوبید
• چله‌ها را بیش از حد سفت نکنید
• چله‌ها نخ‌هایی هستند که به صورت موازی بر روی دار قالی قرار می‌گیرند. اگر چله‌ها بیش از حد سفت شوند، ممکن است باعث جمع شدن و کج شدن فرش شوند.
• تراکم چله‌ها را حفظ کنید. تراکم چله‌ها به تعداد نخ‌های تار در هر سانتی‌متر عرض فرش گفته می‌شود. اگر تراکم چله‌ها کم شود، ممکن است باعث نازک شدن و سست شدن فرش شود.

• پود کلفت و نازک را به صورت مرتب استفاده کنید.
نکاتی برای جلوگیری از بالا زدگی بافت فرش
• دفتین را آرام بزنید تا نخ‌های تار آسیب نبینند.
• چله‌ها را به اندازه کافی سفت کنید تا فرش جمع نشود.
• تراکم چله‌ها را در حد استاندارد نگه دارید تا فرش نازک و سست نشود.
• پود نازک را بیش از حد سفت نکشید تا رج بعدی پایین‌تر برود.

قالیبافی یک هنر ظریف و زمان‌ بر است و به پشتکار و تمرین نیاز دارد. بنابراین برای آموزش قالی بافی باید صبور باشید و از تلاش دست نکشید.